مزاج:
«و المزاج هو الكيفيّة المتوسّطة الحاصلة من كيفيّات متضادّة لاجسام مجتمعة متفاعلة متشابهة فى جميع الاجزاء.
و حاصل الفرق بين المزاج و الفساد، انّ «الفساد» تبدّل بالكليّة و «المزاج» توسّط المجتمعات».
(حكمة الاشراق، صص 198- 199)
مزاج، از مزج، به معنى اختلاط و تركيب است و در اصطلاح عامّه بر وضع عمومى طبيعت جسمانى انسان اطلاق مىشود.
امّا مزاج، در اصطلاح فلسفه
عبارت است از حالت متعادلى كه از تركيب و اختلاط كيفيّات متضاد عناصر، در مواليد ثلاثه حاصل مىشود و پيدايش مواليد ثلاثه، نتيجه همين مزاج است.
مزاج، هر چه متعادلتر باشد، مولود (شىء حاصل) بهنجارتر و متكاملتر است و به نسبت ترتيب كيفيت تعادل مزاج است كه سه نوع مولود: جماد و نبات و حيوان به وجود آمده است و در ميان حيوانات، مزاج اتمّ، مزاج انسان است.
و به علّت همين اتميّت است كه مستدعى و مستوجب نفس ناطقه شده است.
و از آنجا، كه مزاج، خود يك نوع دگرگونى است، شيخ- ره- فرق آن را با فساد يادآورى كرده است.
توضيح اينكه: دگرگونيهاى حاصل در عناصر و تركيبات آنها، سه نوع است:
معرّف مزاج
اگر به صورت تركيب تعادلى كيفيّات متضادّ عناصر باشد، «مزاج» است.
معرّف استحاله
و اگر به صورت تغيّر كيفيّات عناصر باشد، «استحاله» است
معرّف فساد
و اگر به شكل تبدّل و تغيّر كامل صورت عناصر باشد، «فساد» است.
اجسام سماوى
خرق و التيام و كون و فساد نمىپذيرند و آنها مزاج نيز ندارند، البته علت آن روشن است؛
زيرا اجسام سماوى هم بسيطاند و هم فاعل و مؤثّر در اجسام،
در حالى كه موضوع در مزاج به عكس است، يعنى در مزاج هم انفعال هست و هم نوعى آميزش كه شىء را از بساطت خارج مىكند
و بنابر اين موضوع مزاج اجسام عنصرى است نه اجرام فلكى.
مزاج شناسی
شهرزورى
در اين فصل پس از نقل تعريف مزاج از نظر ابن سينا و نقل اشكالات وارد بر آن از جانب فخر رازى و نقد آنها، خود تعريفى از مزاج به اين شرح بيان مىكند:
مزاج، كيفيت ملموسى است
در جسمى كه مركب است از عناصرى با كيفيتهاى متضادى كه هر كدام ديگرى را مىشكند و در آن اثر مىگذارد و به اين شكستن «تفاعل» مىگويند
و البته در كيفيات متضاد، شرط نيست كه ضدّين نهايت اختلاف را با هم داشته باشند؛
خلاصه آنكه
كيفيت حاصل از چنين تفاعلى «مزاج» ناميده مىشود. شهرزورى سعى كرده است با ذكر هر قيدى از ورود اشكالات قبلى جلوگيرى كند.
پس از آن، اقسام مزاجها كه از تفاعل كيفيتهاى چهارگانه رطوبت، يبوست، حرارت و برودت در اجسام حاصل مىشود
مزاج شناسی
هیچ دیدگاهی نوشته نشده است.