گیاه خزامی

تعريف:

lavandula vera dclavandula officinalis chaixlavandula vulgaris

انگليسى:true lavender

آلمانى:lavendal

ايتاليايى:lavandola .spigo

عربى: لونده اصليه.

خزامى را در فارسى شب‏ بو مى‏گويند و در انگليسى‏lavandula گويند و آن سه قسم است:

اول قسم خزامى متعارف كه تا يك متر بلند مى‏شود برگهاى آن سفيد و خط دار و گلهاى آن كوچك به رنگ آسمانى و بوى آن مانند كافور است. بيشتر گلهاى آن براى دارو استعمال مى‏شود از آن روغنى حاصل مى‏شود كه آن راoil ,of levemde مى‏نامند.

قسم دوم: خزامى كبير كه آن را در انگليسى:cyanic levener مى‏گويند.

______________________________
(1)- المفردات، ص 298.

(2)- بستان المفردات، ص 175.

و قسم سوم: آن همان اسطوخودوس است. در مبحث اسطوخودوس جداگانه توضيح داده شد. خزمى متعارفه رنگش آسمانى است. خزامى كه آن را خيرى برى گفته ‏اند در لسان العرب كه مطابق بيان مفردات تطبيق مى‏كند و از آن عطرى درست مى‏كنند كه ليون دولا نام دارد.[1]

در دارويى به نام‏sprit ammonium aromatic جهت خوشبو كردن و براى اثر بادشكن مخلوط مى‏شود مقدار خوراك از يك تا يك و نيم قطره مى‏باشد.

نيز تنطور و آب از آن حاصل شده است تنطور مقدار خوراكش 30 قطره در دوران نقاهت بيمارى و به بيمارانى كه تهوع و قى دارند داده مى‏شود.

اسپرت لاوندولاsprit lavendula در مقدار 2 گرم براى بادشكن معده و نشاط جسم تجويز مى‏شود.[2]

فارسى: شب انبوى، شب بوى و به قول بعضى گل مريم.

اين گياه با بررسى‏هايى كه توسطhumbert lamotte به عمل آمده تحت اثر شرايط متفاوت محيط زندگى بخصوص اختلاف درجه رطوبت و اختصاصات زمين محل رويش، تغيير قابل توجهى پيدا مى‏كند كه منجر به پيدايش دو فرم متمايز از آن مى‏گردد

به طورى كه يكى از آنها داراى عطر بيشتر و ديگرى داراى عطر كمتر و مشخصات متفاوت ديگر مى‏شود

لاواند در منطقه وسيعى از زمين‏هاى آهكى نواحى جنوب آلپ به حالت خودرو مى‏ رويد

و چون اسانس آن ارزش زياد دارد از اين جهت در برخى نقاط نيز پرورش مى ‏يابد از مشخصات اين گياه آن است كه ساقه ‏هاى متعدد آن به ارتفاع 30 تا 60 سانتى‏متر مى‏رسد و هر يك از آنها نيز در قاعده حالت چوبى پيدا مى‏كند.

قسمت مورد استفاده اين گياه سرشاخه‏هاى گلدار يا منحصر در گلهاى آن است.

گلهاى لاواند بوى معطر و مطبوع دارد و اگر بين انگشتان فشرده شود بوى آن قوى‏تر

______________________________
(1)- لسان العرب، ص 1038.

(2)- دستور بريتانى، ص 1038.

مى‏گردد.

طعم آن كمى تلخ و با احساس گرما همراه مى‏باشد اسانس لاواندessence de lavande از سرشاخه گلدار يا از گلهاى آن به وسيله تقطير با بخار آب تهيه مى‏شود و چون اگر اسانس‏گيرى سريعا انجام گيرد راندمان عمل و مرغوبيت اسانس بيشتر مى‏گردد

از اين جهت دستگاههاى تقطير ساده را در محلهاى كشت معمولا در كنار رودخانه برپا مى‏ نمايند تا اسانس‏گيرى به سهولت و سرعت انجام شود

اگر عمل تقطير از كليه قسمتهاى گياه صورت گيرد اسانس حاصل ارزش كمترى خواهد داشت.

اساس لاواند مايعى است به رنگ زرد روشن يا زرد مايل به سبز كه بويى مطبوع دارد و با آنكه بر اثر تصفيه عارى از رنگ مى‏گردد

ولى به علت تجزيه اترهاى موجود در اسانس بوى ناپسند پيدا مى‏نمايد

اسانس لاواند فرانسه بوى ملايم و مطبوع مشابه بوى گلهاى گياه و طعم معطر ولى كمى تلخى دارد در 3 قسمت الكل 70 درجه نيز حل مى‏شود با افزايش مقدار بيشتر الكل نبايد كدر گردد وزن مخصوص آن بين 0/ 288 0/ 898 است.

تركيبات شيميايى:

اسانس آسپيك مركب از لينالول چپ، بورنئول، كامفر معادل 4/ 1 وزن كلى اسانس سينئول، كامفن و غيره است اسانس آسپيك علاوه بر مصارفى كه از نظر درمانى دارد به طور تقلب نيز به اسانس لاواند حقيقى افزوده مى‏شود.

قسمت اعظم اسانس لاوند فرانسه يعنى 30 تا 45 درصد آن را استات ليناليل تشكيل مى‏دهد

علاوه بر آن داراى اترهاى بوتيريك، پروبيونيك، والرينيك و هم‏چنين مقدار كمى لينالول آزاد، زرانيول، اترهاى ليناليل و زرانيل، پينن و به مقدار بسيار جزيى از سينئول و بورنئول است

اسانس لاواند انگلستان نيز كه از گياه پرورش يافته در ميچام و يا نواحى ديگر تهيه مى‏گردد

به علت آنكه احتمالا دورگه‏اى از گونه اصلى است بويى متفاوت و مطبوع دارد

داراى معادل 5 تا 10 درصد سينئول ولى مقدار كمترى از اترها يعنى 5 تا 10 درصد از آنها است در حالى كه مقدار آن در نوع مرغوب اسانس فرانسه به 40 تا 45 درصد مى‏رسد.

خواص:

لاواند داراى اثر مقوى معده، مدر، معرق، صفرابر، بادشكن، نيرو دهنده ضد تشنج و ضد كرم است

در نتيجه مصرف آن براى درمان كمى اشتها، قولنج، آب آوردن انساج در مراحل اوليه،

زردى، اختلالات كبدى و طحال، حالت تهوع، سرگيجه عليه جريان خون به ناحيه سر،

سردردهاى يك طرفه، سردرد، ضعف عمومى، احتقانها، اغماء، صرع، ضعف اعصاب،

طپش قلب مبتلايان به ناراحتى‏هاى عصبى، لرزش، آسم، گريپ، سياه سرفه لنفاتيسم،

لارنژيت، ترشحات زنانگى و غيره توصيه گرديده و نتايج مفيد از آن به دست آمده است

پزشكانى مانندflamm ,eckstein ,kniepp در سال 1933 مصرف اسانس لاوند را در رفع سوء هضم‏هاى همراه با تخميرات عفونى روده ناراحتى‏هاى عفونى روده ناراحتيهاى عفونى منشأ اختلالات عمل دستگاه هضم، بى‏ اشتهايى و احساس كسالت عمومى موثر دانسته‏ اند.

در استعمال خارج جوشانده ‏هاى گرم آن بصورت ماليدن بر روى عضو در رفع ناراحتيهاى روماتيسم، نقرس كوبيدگى‏ها، دررفتگى‏ها و غيره اثر مفيد ظاهر مى‏نمايد.

گلهاى لاواند اگر در عرق خيسانده شود علاوه بر آنكه براى شستشوى اولسرهاى كهنه محلول خوبى به شمار مى ‏آيد در التيام و بهبود آنها نيز موثر است

اسانس لاواند اثر ضد عفونى كننده و التيام دهنده نيز دارد

الكلاس لاواند به صورت لوسيون در ميان زخمهاى ديرعلاج، دردهاى روماتيسمى و بعضى بيماريهاى جلدى و پوست سر اثر مفيد و معالج دارد

پماد حاصل از اسانس لاواند نه تنها زخم‏ها را ضد عفونى مى‏كند بلكه التيام و معالجه آنها را نيز تسريع مى‏نمايد

تنطور الكلى رقيق شده لاواند در رفع فلج زبان موثر است

ماليدن اسانس لاواند بر روى سينه به منظور رفع احتقانهاى ششى كه اغلب پس از برخاستن از يك بيمارى ريوى پيش مى‏

آيد توصيه گرديده است

صور دارويى دم كرده 4 تا 5 گرم سرشاخه گلدار لاواند در يك ليتر آب به صورت تيزان به مقدار 3 تا 4 فنجان در روز بين غذاها دم كرده

30 گرم سرشاخه گلدار گياه به منظور تهيه لوسيون بخور و كمپرس تزريق دم كرده

15 در هزار گل لاواند بداخل عضو تناسلى جهت رفع ترشحات زنانگى

مصرف 10/ 0 تا 20/ 0 گرم اسانس يا 30 تا 5 قطره آن بر روى يك حب قند الكلاتور حاصل از خيساندن 200 گرم گل تازه لاواند به مدت 15 روز در يك ليتر عرق به مقدار 2 تا 4 گرم به صورت پوسيون يا مخلوط در يك تيزان غرغره چند قطره اسانس لاواند مخلوط در يك جرعه آب.

اسانس لاواند در فرمول بم ترانكى و عده‏اى از فراورده‏هاى جالينوس وارد مى‏گردد در عطرسازى نيز اهميت فراوان دارد.

1- نسخه زير به عنوان مدر براى مبتلايان به تبهاى عفونى و تبهاى دانه‏اى طبق بررسيهاى‏dr .h .leclerc مفيد تشخيص داده شده است

گل لاواند 10 گرم گل هميشه بهار 10 گرم، گل گاوزبان 5 گرم‏genet 5 گرم گل بنفشه سه رنگ وحشى 5 گرم از مخلوط گلهاى مذكور به ميزان يك قاشق سوپ خورى در يك فنجان آب محلولى تهيه مى‏ كنند كه 3 تا 4 فنجان از آن در روز مصرف مى‏ گردد.

2- نسخه براى تهيه داروى التيام دهنده قلب

اسانس لاواند 5 گرم اسانس روساران 6/ 0 گرم نيمكوب دارچين 10 گرم سوسكادmypistich fracrans 01 گرم نيم‏كوب صندل قرمزpterocarpus santalinus 91 گرم الكل تصفيه شده 945 گرم قطعات نيم‏كوب اعضاى گياهان مذكور را در الكل مى‏خيسانند

و پس از صاف كردن اسانس لاواند را بدانها اضافه مى‏كنند

به اين ترتيب تنطورى به نام تنطور لاواند كمبوزه‏t .de lavande composee به دست مى‏آيد كه مصرف زياد در انگلستان دارد و از آن به عنوان نيرو دهنده قلب، بادشكن و ضد هيسترى استفاده به عمل مى‏آيد

از مصارف ديگر لاواند آن است كه به طور معمول نيمكوب سرشاخه گلدار آن را درون پارچه‏هاى نازكى كرده جهت معطر ساختن البسه و دفع حشراتى مانند بيد مجاور آنها قرار مى‏دهند.

خزامى گياهى است با قاعده چوبى و داراى ساقه‏

هاى متعدد به ارتفاع نزديك به يك متر كه به حالت وحشى در فرانسه اسپانيا، الجزيره و تونس مى‏رويد و بعلاوه به طور

طبيعى دورگه ‏هاى متعدد از آن و گونه قبلى به دست مى‏آيد كه در دو گروه متفاوت از نظر خصوصيات ظاهرى جاى داده مى‏شوند

برگهاى اين گياه پهن‏تر از گونه قبلى است و بعلاوه چون ناحيه تحتانى ساقه آن نيز پوشيده از كركهاى فراوان با ظاهرى پنبه ‏اى مى‏باشد به خوبى از لاواند حقيقى تميز داده مى‏شود

گلهاى آن رنگ بنفش دارد و مانند گياه قبلى به صورت دسته‏ هاى فاصله‏ دار در رأس شاخه‏ ها ظاهر مى‏گردد

در قاعده گل آن بر اكته‏ هاى باريك سبز رنگ همراه با براكته ‏هاى كوچكتر به درازاى 2/ 1 تا 3/ 2 براكتر اصلى جاى دارد

كاسه گل آن پوشيده از تارهاى پنبه‏ اى و به درازاى تقريبى طول جام است از قسمتهاى مختلف اين گياه بر اثر مالش دادن بوى مخصوص كافورى استشمام مى‏شود

از سرشاخه ‏هاى آن نيز مانند گياه قبلى و بطريقى كه در باره آن ذكر شد نوعى اسانس تهيه مى‏گردد كه به اسانس آسپيك‏aspic essence موسوم است.

اين اسانس معادل يك كيلو گرم از هر 160 كيلو گل و سرشاخه گلدار گياه به دست مى‏آيد.

اسانس آسپيك مايعى به رنگ زرد و داراى بوى كافورى شبيه اسانس لاواند و رومارن است وزن مخصوص آن بين 900/ 0 و 922/ 0 مى‏باشد.

اين گياه در ايران نمى‏رويد.

از دو نوع لاواند مذكور دورگه ‏هايى به طور طبيعى به دست مى‏آيد كه برخى از آنها از نظر شكل ظاهرى به لاواند حقيقى و بعضى ديگر به‏l .spica شباهت دارند.

از اين جهت آنها را امروزه در دو گروه متفاوت جاى مى‏دهند

اسانس حاصل از اين دورگه ‏ها بويى مطبوع‏تر از اسانس آسپيك ‏دارد و در آن نيز استات ليناليل، بورنئول و غيره يافت مى‏شود از اين اسانس در عطر سازى و تهيه لوسيونها استفاده به عمل مى‏آيد.[3]

مجفف و محلل اورام و رياح، مفرح و مقوى است. براى پركردن زخمها و تحليل كردن ورمها با آرد جو خمير كرده ضماد مى‏كنند فتيله آن براى زن در رحم قرار مى‏گيرد

______________________________
(1)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، از ص 577 الى 582.

روغن آن براى مردم سرد مزاج مفيد است، سكسكه را تسكين مى‏دهد، در نفخ شكم و قولنج مفيد است.[4]

خزامى يك داروى دافع تعفن است و براى اختناق رحم و ضعف اعصاب مفيد است و براى ضعف دماغ و اعصاب و جگر و معده توصيف شده و نيز زخمها را جمع و پر مى‏كند.[5]

ذائقه: بدمزه.

______________________________
(1)- المفردات، ص 235.

(2)- مخزن المفردات، ص 180.

[1] – لسان العرب، ص 1038.

[2] – دستور بريتانى، ص 1038.

[3] – گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، از ص 577 الى 582.

[4] – المفردات، ص 235.

[5] – مخزن المفردات، ص 180.