کیفیت های عناصر : یبوست و رطوبت و برودت و حرارت

کیفیت های عناصر در هر واحد موجودند

هر واحد از عناصر متكيف است

کیفیت های عناصر به دو كيفيت است و مخصوص بودن او بدين كيفيات از امر واهب العطايا است كه عقل در تعقل آن قاصر است و حكما اين را خواص صور نوعيه گويند يعنى هر صورت نوعيه را خالق او خاصيتى داده است كه باعث كيفيات گشته و در اثبات آن كيفيات محتاج به استدلال شده‏اند نه در اختصاص آن.

آتش و دلايل حار بودن آن‏

امّا دليل بر حرارت آتش كه در مكان خود است آن است كه آتشى كه نزد ما است‏
گرمى او ظاهر و محسوس است با وجود آنكه مركب است، پس بسيط بطريق اولى گرم خواهد بود لِطَرَفَتِه و كونه في مكانه.
و اثر حرارت قويه احراق است و تجفيف و تذويب‏

دلايل يبوست آتش و رطب نبودن آن‏

و دليل بر يبوست آتش عُسرِ قبول او است مر اشكال را زيرا كه اگر نه چنين بودى مانند هوا و آب اشكال مسدسه و مربعه بآسانى قبول مى‏نمودى و الوجود بخلاف ذلك زيرا كه نار بجز شكل صنوبرى متشكل نميشود از آن است كه فضاى تنور از آن مملو نمى‏شود و در زواياى او خلو از نار نمايان مى‏باشد.
و دليل ديگر اينكه اگر نار يابس نباشد بايد كه رطب بود زيرا كه اگر قبول اشكال بسهولت مى‏كند آن را رطب گويند و الّا يابس و ديگر واسطه در ميان نيست، پس اگر آتش رطب بودى چوب تر زودتر بدان مستحيل شدى و نيك افروختى زيرا كه استحاله بسوى عنصرى كه مناسب به كيفيت اوست اسهل مى‏باشد و ليس فليس.
و اگر گويند در حطب رطب برودت مانع است نه رطوبت، گوئيم كه در چوب خشك يبوست نيز بايد كه مانع باشد و چوب تر و يابس در افروختن متساوى باشند و هذا خلف.
و دليل ديگر آنكه اگر نار رطب مى‏بود يابس نمى‏بود حرارت مفرط نمى‏داشت زيرا كه رطوبت مانع افراط حرارت است و اگر نه چنين بودى گرمى هوا شديد مى‏نمودى و ليس فليس.
و دليل ديگر آنكه اگر نار رطب مى‏بود هرگاه سردى بدو مى‏رسيد و او را سرد مى‏ساخت استحاله نار به آب مى‏شد بهر آنكه استحاله عنصر به عنصرى كه مناسب كيفيت اوست مى‏شود و حال آنكه نار چون سرد مى‏شود ارض مى‏گردد چنانچه در صاعقه مشهود است و صاعقه جسم نارى است كه سرد شده ميل به ارضيت مى‏نمايد، پس ثابت شد كه نار يابس است‏

تشكيك در يبوست آتش و پاسخ آن‏

و از آنكه اين نار كه در اينجا است و بنا بر تركب به هوا قبول تفرق و اتصال به سهولت مى‏نمايد قادح مقصود نمى‏تواند شد بهر آنكه احتمال دارد كه نار صرف كه در مكان خود است غير قابل باشد قبول تفرق و اتصال را به سهولت و حال آنكه اين نار مركب به هوا نيز شكل صنوبرى خود نمى‏گذارد و يحتمل كه در اثبات ذات يبوست عدم قبول اشكال به سهولت كافى باشد و عدم تفرق و اتصال اجزا به سهولت دليل شدت يبوست بود و مقرر است كه يبوست نار كمتر از يبوست ارض است فثبت أنها حارة يابسة و بدانند كه نار به تبع فلك دايم در حركت است.

[هوا و دليل حار بودن آن‏]

اما دليل بر حرارت هوا آن است كه اگر بارد مى‏بود ثقالت و كثافت در وى رو مى‏نمود لأنّ البرودة علة لهما و حال آنكه هوا سبك است و لطيف و محلل و مجفف و مستفرش بالاى آب است و اين صفات از لازمه حرارت است غايت آنكه حرارت او بنا بر رطوبت به شدت نيست و دليل ديگر آنكه هرگاه آب گرم‏تر مى‏شود مستحيل به هوا مى گردد با وجود آنكه هر دو در رطوبت به يكديگر مشاركت دارند پس معلوم شد كه ميان هر دو مخالفت نبود مگر در حرارت پس چون حرارت در آب اثر كرد و برودت از آن زائل شد صورت نوعيه آب به صورت نوعيه هوا منقلب گشت.

فائده [در بيان سرد محسوس شدن هوا]

هوا يا آنكه گرم است سرد محسوس مى‏شود
بهر آنكه اين هوا مركب است از اجزاى بارده مائى و ارضى و وجه ديگر آنكه هوا اگر چه گرم است ليكن نسبت به ابدان سرد است چنانچه آب نيمگرم نسبت به آب گرم سرد مى‏نمايد و لهذا هوا چون مى‏جنبد سردتر محسوس مى‏گردد به واسطه تبديل اجزاى هوائيه ماسه بدن كه عند المكث از حرارت بدن متكيف به حرارت مى‏شود چه هواى جديد لاحق مى‏گردد عند التحرك و وى سرد است نسبت به هواى ماسه ابدان

[دليل رطوبت هوا و درجات آن‏]

اما دليل بر رطوبت هوا سهولت قبول اشكال است و رطوبتش بيشتر است از رطوبت آب لهذا در هوا هيچ ممانعت نيست يعنى حركت جسم در وى در غايت سهولت مى‏باشد بى‏منعى.

درجات چهارگانه هوا

هوا در بین عناصر و کیفیت های آنها چهار درجه دارد: يكى آنكه مماس مقعر نار است و وى بر طبع خويش است يعنى گرم و تر زيرا كه بسيط است و نهايت اين طبقه تا آنجا است كه مقطع تصاعد ادخنه واقع شده و بعد درجه بسيط درجه هوائى دخانى است و طبع اين طبقه ثانى گرم و خشك است بنا بر امتزاج دخان.
و بدانند كه نهايت درجه تصاعد اكثر دخان تا اينجا است و باشد كه بعضى ادخنه قوى الحرارت باشد و شديد النارية و از اينجا نيز صعود نموده و طبقه بسيطه را هم قطع كرده با نار لاحق شود و ليكن دخان مذكور در آنجا واقف نمى‏تواند ماند و بمجرد وصول بكره نار از صدمه حركت دوريه نار باز پس مى‏گردد و از زمهرير هم فروسوى مى‏گرايد و از اسباب توليد رياح يكى اين است چنانچه در بحث رياح بعد ذكر اقاليم بيايد.

و بعد درجه دخانيه درجه هوائى بخارى است و غايت صعود بخار تا اينجا است و اين درجه سومى شديد البرودة است و مسمى است به زمهرير و تكوّن ابر و ژاله در اينجا است و وجه برودت او اختلاط ابخره بارده مائى و ارضى است و اگرچه باعث تصعيد ابخره حرارت است ليكن تا رسيدن بخار به اينجا آن حرارت قاسره زوال مى‏پذيرد و بخار مرتفع به اصل طبع خويش رجوع مى‏كند و هوا را سرد مى‏سازد و از آنكه حرارت منعكسه شمسيه تا اين محل نمى‏رسد و صعود ابخره دايم ميباشد بالضرور برودت درين درجه لازم مى‏بود و فيضان برد در هواى ما تحت از وى است به واسطه هبوط ابخره بارده از آنجا لهذا در هواى مغيّم گرمى محسوس مى‏شود بنا بر منع كردن ابر نزول بخار بارد را.

فائده [در بيان تفاوت دخان و بخار]

اگر گويند بخار نسبت به دخان خفيف است پس وجه تفوق طبقه دخانيه چه باشد؟ گويم: اگرچه دخان نسبت به بخار اثقل است ليكن اجزاى ارضيه كه در دخان است بنا بر يبوست ذاتى محافظت مى‏كند اجزاى مصعده ناريه را كه در وى است بخلاف بخار كه اجزاى مائيه او بنا بر رطوبت امساك اجزاى نارى به شدت نمى‏تواند كرد لهذا دخان به سبب بقاى فاعل صعود بيشتر مى‏كند و طبقه چهارم از زمهرير تا سطح ماء و ارض است و احوال اين به حسب حرارت منعكسه و بخار تنزل در حرارت و برودت مختلف است چنانچه مرئى است در روز و شب و سرما و گرما و در هواى صاف و مغيّم.
و قوى‏ترين اسباب سخونت اين هوا حرارت انعكاسيه است لهذا هر چون كه از زمين بالاتر رويم و حال آنكه آفتاب بر سمت الرأس باشد برودت‏ بيشتر محسوس خواهد شد و از اين جهت است كه در مواضع مرتفعه حرارت كمتر محسوس مى‏شود لقلة وصول الحرارة الانعكاسية إليه.

[چند نكته درباره حرارت انعكاسيه‏]

و پوشيده نيست كه از براى انعكاس حرارت شمس و غيره جسم كثيف شرط است زيرا كه انعكاس بدون تمانع نفوذ نور صورت نمى‏بندد و پس از اين اركان قابل انعكاس نيست مگر ارض و ماء لأنهما كثيفان.
و از آنكه ارض كثيف‏تر است جهت انعكاس قابل‏تر است از آن است كه به سبب حرارت آفتاب آن‏قدر كه زمين گرم مى‏شود آب گرم نمى‏شود و اگرچه موضوع باشد در محلش و آب و زمين با وجود آنكه بارداند ليكن به واسطه اثر حرارت انعكاسيه برودت ايشان كما حقه ظاهر نيست لهذا اگر آب را از موضعش بردارند و در هوا آويزند سرد مى‏نمايد نسبت بدانكه بود به واسطه زوال سبب حرارت و تميّل آب بر طبيعت خود.
و مسافتى كه حرارت انعكاسيه تا آنجا مى‏رسد هفده فرسخ است از زمين به جانب بالا.

[اختلاف در طبقات هوا]

و بعضى گويند طبقه دخانى مماس كره نار است و طبقه مذكور در اندك مسافت منقطع شده و رقيق است و تحت او طبقه بسيط است و تحت او طبقه بخاريه كه زمهرير باشد و تحت او طبقه انعكاسيه.
و بعضى هوا را سه طبقه دارند و دخانيه را از كره نار شمارند و گويند كه نار دو طبقه است يكى بسيط و ديگر كه ماتحت او است مركب از دخنه مرتفعه است و حدوث نيازك و شهب در اينجا است و اللّه اعلم.

آب و دليل برودت و رطوبت آن‏

اما دليل بر برودت ماء كثافت جرم اوست و ادراك آن به حس لمس بارد و برودت او در غايت است زيرا كه هيچ عنصرى سردتر از آن محسوس نمى‏شود اما دليل بر رطوبت او سهولت قبول اوست مر اشكال را.

دليل جمودت آب در بین عناصر

پوشيده نماند كه آب بالطبع جامد مى‏باشد ليكن به ادنى سبب كه بدو مى‏رسد از حرارت آفتاب خلع جمود مى‏نمايد و قبول تفرق و اتصال و اشكال به سهولت مى‏كند، از اين جهت او را رطب گويند زيرا كه رطب همچنان كه اطلاق مى‏كنند بر جسمى كه قابل اتصال و انفصال و تشكل است به سهولت بالطبع همچنين بر جسمى كه اگر چه بالطبع متماسك است ليكن به ادنى سبب قابل سهولت اتصال و انفصال و تشكل مى‏شود نيز اطلاق مى‏كنند، هوا از قسم اول است و آب از قسم ثانى كذا قال الشيخ في الشفاء.
و ظاهر است كه اگر آب بالطبع جامد نمى‏بود نزد زوال قاسر كه مانع جمود است جمود در آب ظهور نمى‏نمود و بستن آب در كره زمهرير و هنگام سرما در شهرهاى كثير البرودة مؤيد اين قول است و ثابت شده كه برودت آب اقوى است از برودت ديگر عناصر و مبرد هوا وى است.
پس تكاثف آب كه برد علت اوست عنصر ديگر سبب تبرد او بالقسر نمى‏تواند شد و نيست اين تكاثف مگر به واسطه تميل آب بر طبيعت خود

رابطه جمودت با يبوست آب‏ در کیفیت های عناصر

سائل اين دقيقه ‏ايست لازم المعرفة كه بيان آن ناگزير است.
و از جمودت طبيعت آب كه گفته شد يبوست او لازم نمى‏شود زيرا كه يابس آن است كه هرگز و به هيچ وجه قبول‏ اتصال و تفرق و تشكل به سهولت نتواند كرد مادام كه بسيط است و آب بسيط به اندك حرارت سهل القبول مى‏شود پس رطب باشد نه يابس.

سبب شورى برخى آب‏ها و حكمت شورى درياها

و آب طبيعى شيرين است و شورى كه در آب بحر محسوس مى‏شود به سبب امتزاج اجزاى ارضيه است شيرينى آب باران و شيرينى بخار آب شور به حكمت عمليه مؤيد اين معنى است كه چون بخار آب از اجزاى كثيفه ارضيه مفارق مى‏شود به طبيعت و مزه اصليه خود رجوع مى‏نمايد و حكمت در شورى درياى شور آن است كه تا مزاج او گرم و خشك باشد و بعيد از عفونت بود و اگر نه چنان بودى وباى عام در عالم لازم بودى زيرا كه رطوبت جسم كثيف ماده عفونت است.

 در سبب پيدايش خشكى زمين‏ و بحث کیفیت های عناصر

تقاضاى طبيعى آب در بین کیفیت های عناصر آن است كه بر جميع اجزاى زمين محيط باشد و حائل بود ميان هوا و زمين ليكن چون كشف بعض زمين جهت ظهور مركبات درخواست بود خالق الخلق حيله برانگيخت تا آب در بعض اجزاى زمين در آمد و زمين از يك جهت مكشوف شد و حيله آن بود كه كواكب را تأثير بخشيده است كه به قواى خود بعض عناصر را گرم مى‏كند و بدان سبب عنصر متبخر يا متدخن مى‏شود پس هرگاه بعض اجزاى ارض گرم شود و متصاعد گردد دخان شده آنقدر از اجزاى ارض كاواك مى‏نمايد زيرا كه زمين سيّال نيست تا جبر نقصان تواند كرد و از آنكه آب طالب جهت مركز است بالطبع بدان جايگاه خالى مى‏درآيد و روى زمين مماس هوا مى‏گردد جهت ظهور مواليد ثلاثه.

و تخصيص كشف بقعه از آن از جمله صنعات فاطر الأرض و السماوات است و كره ارض چون مختلفة الاجزامى في الارتفاع و الانخفاض مى‏تواند كه عند غوص آب در وى آنچه مرتفع است پديد آيد زيرا كه آب متساوى التدوير است نزد انخفاض بعض اجزاى پس به سبب تداخل در زمين انخفاض در كل او واقع مى‏شود مثلا كلوخ خشك ناهموار در ميان آب قليل المقدار كه از هر جانب كلوخ محيط تواند شد بنهيم آب درين كلوخ تداخل خواهد نمود پس آنچه از اجزاى كلوخ مرتفع است مكشوف خواهد شد.

و گمان نشود كه نفوذ آب در جميع اجزاى ارض است زيرا كه آب طالب غايت مركز نيست و تأثيرات كواكب تا قرب مركز واصل نمى‏شود تا به علت تدخن جهت ضرورت خلا نفوذ آب لازم آيد و از آنكه استحاله هر عنصرى به عنصر ديگر نيز از تأثيرات مودعه فى الكواكب است در هيچ عنصر نقصان واقع نمى‏شود از تبخر و تدخن لورود بدله عن عنصر آخر.
آب كه در خلل زمين مى‏درآيد بتدريج مستحيل به ارض مى‏گردد و باز چون در اجزاى ارض به سبب تدخن فرج مى‏افتد ديگر آب در آنجا مى‏درآيد همين‏سان استحالات در عناصر تا بقاى عالم باقى است.

زمين و دليل برودت و يبوست آن‏ در کیفیت های عناصر

اما دليل بر برودت ارض كثافت اوست از آنست كه در وسط همه واقع شده زيرا كه فروترين مواضع آن است كه از آسمان دورتر باشد و دورترين مواضع از آسمان مركز است پس آنچه‏
ثقيل است بالطبع بايد كه به مركز راجع باشد زيرا كه نسبت او به جميع اجزاى دائره كره متساوى است و چون اين متحقق گشت در وجه بودن ارض در وسط حاجت نماند نه آنكه گفته‏اند كه قوت دافعه آسمان از هر طرف در دفع زمين است يا جاذبه او از هر جانب در جذبش لأنه يشير في كون الأرض في الوسط بالقسر.
اما دليل بر يبوست زمين عسر قبول او است مر تفرق و اتصال و تشكل را كما لا يخفى.

سبب محسوس نبودن رطوبت آب و يبوست زمين‏

و بايد دانست كه يبوست او بحس لمس مدرك نيست و كذلك رطوبت آب، زيرا كه يبوست و رطوبت از كيفيات انفعاليه‏اند و براى احساس به لمس فعل از محسوس و انفعال از حاسه لازم لأن الإحساس انفعال من المحسوس.
و اما ارتضاض و درشتى كه مى‏يابد لامس از غمزشى يابس نه به واسطه احساس اوست مر يبس را بلكه براى آن است كه چون شى‏ء يابس قبول غمز از غامز نمى‏كند پس حكم مى‏كند عقل بر بودن آن چيز يابس و كذلك رطوبت آب نيز مدرك به لمس نمى‏شود و لدونت كه از لمس او معلوم مى‏شود بنابر كثافت قوام اوست كه چون جرم او محسوس است به برودت و قبول مى‏كند ورود هر چيز را در خود به سهولت حكم مى‏كند عقل بر آنكه رطب است به خلاف حرارت و برودت كه از كيفيات فاعليه‏اند بالذات و محسوس مى‏شوند بلمس.